दरवर्षी 25 डिसेंबर रोजी साजरा केला जाणारा दिवस “मनुस्मृती दहन दिवस” हा एक मनुवादी परंपरेचा त्याग दर्शवणारा दिवस आहे. याचं दिवशी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी मनुस्मृती या ग्रंथाचे दहन करून/ जाळून एक वेगळा अर्थ समाजापुढे स्पष्ठ केला.
मनुस्मृतीचा उगम आणि पार्श्वभूमी
मनुस्मृती म्हणजे काय?
मनुस्मृती हा प्राचीन भारतीय ग्रंथ आहे, जो सामाजिक आणि धार्मिक नियमांवर आधारित आहे. हा ग्रंथ मुख्यतः हिंदू धर्माच्या पद्धतींवर आधारित असून त्याला धर्मशास्त्र असेही म्हटले जाते.
मनुस्मृतीत नेमकं काय आहे? “स्मृती म्हणजे धर्मशास्त्र. मनूने लिहिलेलं धर्मशास्त्र म्हणजेच मनुस्मृती. मनुस्मृतीमध्ये एकूण 12 अध्याय आहेत आणि त्यांची श्लोक संख्या 2684 आहे, काही प्रतींमध्ये श्लोकांची संख्या 2694 आहे,” अशी माहिती इतिहासकार नरहर कुरुंदकरांनी दिली आहे.
प्राचीन भारतीय ग्रंथांचा इतिहास
भारतीय संस्कृतीत वेद, उपनिषदे आणि धर्मशास्त्र यांचा महत्त्वाचा वारसा आहे. मनुस्मृती याच परंपरेतील एक ग्रंथ असून, त्याला समाजाच्या नियमावलीचा स्रोत मानले गेले आहे. आणि हाच मनुस्मृती ग्रंथ कित्तेक दिवस या भारतावारती आपले वर्चस्व निर्माण करून बसला होता.
मनुस्मृतीचे सामाजिक आणि सांस्कृतिक प्रभाव
मनुस्मृतीने भारतीय समाजात जातीव्यवस्था, महिलांचा दर्जा आणि आर्थिक विषमतेचे ठोस आधार दिले. यामुळे समाजातील अनेक गटांना अन्याय सहन करावा लागला. मनुस्मृतीचा मुख्य प्रभाव हा ब्राह्मण वर्गाशी कायम एकनिष्ठ राहिला आहे.
मनुस्मृतीतील विवादग्रस्त मुद्दे
जातीव्यवस्थेचे समर्थन
मनुस्मृतीत वर्णव्यवस्था ठरवून प्रत्येक वर्णाच्या अधिकारांची आणि जबाबदाऱ्यांची व्याख्या केली आहे. त्यामध्ये ब्राह्मण हा कायम सत्ताधारी राहिलेला आहे.
जातीच्या उतरंडीची ही रचना लोकांच्या व्यवसायावर आधारित होती. मनूने आपल्या मनुस्मृतीत ही जातव्यवस्था अधिक गुंतागुंतीची आणि कठोर केली आहे. मनूच्या मते, ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य या शुद्ध जाती आहेत आणि शूद्र किंवा अति-शूद्र या अशुद्ध जाती आहेत .
महिलांच्या हक्कांचे उल्लंघन
महिलांना दुय्यम स्थान देणाऱ्या अनेक नियमांचा समावेश मनुस्मृतीत आढळतो.
“लहानपणी मुलीनं तिच्या वडिलांच्या छत्राखाली असावं, लग्नानंतर पतीच्या, पतीचं निधन झाल्यानंतर तिनं तिच्या मुलांच्या कृपेवर राहावं. पण कोणत्याही परिस्थिती महिलेनं स्वतंत्र असू नये,” मनुस्मृतीच्या पाचव्या अध्यायात अशा अर्थाचा 148 वा श्लोक आहे. महिलांच्या बाबतीत मनुस्मृती काय सांगते हे या श्लोकावरून स्पष्ट होतं.
सामाजिक विषमता कशी निर्माण झाली?
मनुस्मृतीतील नियम आणि प्रथा जातीनिहाय भेदभाव वाढवणाऱ्या होत्या. या नियमांमुळे उच्चवर्णीयांना विशेषाधिकार मिळाले, तर मागासवर्गीय आणि महिलांना दुय्यम दर्जा प्राप्त झाला. यामुळे समाजात विषमतेचे बीज पेरले गेले.
प्रामुख्याने महिला आणि मागासवर्गीय समुहाद्वारे मनुस्मृतीवर टीका केला जाते, कारण स्त्रियांविषयी आणि शुद्रांविषयी मनुस्मृतीत अनेक अपमानास्पद आणि भेदभावाची वादग्रस्त वचने आढळून आलेली आहे. त्यामुळे मनुस्मृतीमुळे समाजात विषमतेचा पाया रचला गेला, अशी अनेक लोकांची समजूत आहे.
मनुस्मृती दहन चळवळ कशी सुरू झाली?
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची भूमिका
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी मनुस्मृतीला सामाजिक विषमतेचा मूळ स्त्रोत मानले. त्यांनी या ग्रंथाच्या विरोधात आवाज उठवला. त्यांच्या मते, समानतेच्या मार्गावर चालण्यासाठी मनुस्मृती जाळणे हे आवश्यक होते.
डिसेंबर १९२७ मध्ये महाड इथे चवदार तळ्याकाठी हिंदू समाजाचा एक सदस्य म्हणून पाणी पिण्याचा आपला हक्क बजावण्यासाठी उभ्या असलेल्या बाबासाहेब आंबेडकरांसमोर समतावादी हिंदू समाज निर्मितीचे लक्ष्य होते. आणि आपले हे कार्य आपल्या राष्ट्रहिताचे आहे हे त्यांना निश्चित होते. समतावादी हिंदू समाज निर्माण करण्याच्या या राष्ट्रीय कार्याचा एक भाग म्हणूनच बाबासाहेबांच्या या भाषणानंतर वेगवेगळे ठराव मांडण्यात आले. त्यातला एक ठराव मनुस्मृती दहनाचा होता.
२५ डिसेंबरचा महत्त्वाचा दिवस कसा ठरला?
२५ डिसेंबर १९२७ रोजी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि त्यांच्या अनुयायांनी महाड येथे मनुस्मृती जाळली. हा दिवस सामाजिक न्यायाचा आणि विषमतेच्या विरोधाचा प्रतीक म्हणून ओळखला जातो.
मनुस्मृती जाळल्याने येथील अस्पृश्य वर्ग, स्त्रिया यांची बंधनापासून मुक्ती होऊन स्वतंत्रता मिळाली.
पहिल्या मनुस्मृती दहनाची कथा
२५ डिसेंबर १९२७ चा प्रसंग
महाड येथे डॉ. आंबेडकर यांच्या नेतृत्वाखाली हजारो लोकांनी एकत्र येत मनुस्मृती जाळली. हा ऐतिहासिक क्षण भारतातील दलित समाजासाठी प्रेरणादायी ठरला.
महाड च्या सत्याग्रहानंतर मनुस्मृती संधर्भात ४ ठराव झाले. हे चारही ठराव संपूर्ण समाजपरिवर्तनाची मागणी करणारे आहेत आणि या परिवर्तनामध्ये अडथळा म्हणून उभ्या राहणाऱ्या मनुस्मृतीचं दहन करुन हिंदू समाजात बदल घडवायचा असेल तर नेमकं काय बदललं पाहिजे हे सांगणारे आहेत. मनुस्मृतीचे दहन करावे असा ठराव झाल्यावर रात्री ९ वाजता परिषदेच्या समोर एका खड्ड्यात अस्पृश्य बैराग्याच्या हस्ते मनुस्मृतीची होळी करण्यात आली.
महाड सत्याग्रहाचे महत्त्व
महाड सत्याग्रह फक्त पाण्याचा अधिकार मिळवण्यासाठी नव्हे तर सामाजिक न्यायासाठी सुरू झालेली चळवळ होती. यामुळे समाजात जागरूकता निर्माण झाली.
आणि याच महाड सत्याग्रहामुळे पुढे मनुवादी परंपरेचा ऱ्हास करण्याची चालना मिळाली.
मनुस्मृती दहन दिवसाचा आधुनिक काळातील प्रभाव
समानता चळवळीवर प्रभाव
मनुस्मृती दहन दिवसाने भारतातील समानता चळवळीला प्रेरणा दिली. विविध सामाजिक संघटनांनी यावर आधारित अनेक उपक्रम राबवले.
आजही महाराष्ट्रात व महाराष्ट्रा बाहेर मनुस्मृती दहन करण्याचे कार्यक्रम राबवले जातात. आज भारतातील प्रत्तेक व्यक्ती स्वाभिमानाने आणि स्वतंत्रपणे जगू शकतो.
संविधान निर्मितीमध्ये डॉ. आंबेडकरांची भूमिका
डॉ. आंबेडकर यांनी भारतीय संविधान तयार करताना सामाजिक न्याय आणि समतेवर आधारित नियम तयार केले. त्यांनी मनुस्मृतीच्या विरोधात संविधानाला मानवी हक्कांचा पाया बनवले.
संविधान निर्मितीसाठी जी समिती नेमली होती, त्या मसुदा समितीचे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे अध्यक्ष होते. व या संविधानाच्या निर्मिती मध्ये बाबासाहेबांचे खूप मोलाचे योगदान आहे. त्यामुळेच आज संपूर्ण भारत त्यांना “घटनेचे शिल्पकार” या नावाने संबोधतात.
सामाजिक न्यायासाठीची लढाई
मनुस्मृती दहनाच्या चळवळीनंतर समाजात विषमतेविरुद्ध लढा अधिक तीव्र झाला. अनेक संघटनांनी सामाजिक न्यायासाठी योगदान दिले.
मानुस्मृतीच्या दहनानंतर अनेकांनी त्या विरोधात आवाज उठवला. अनेक संघटना न्यायासाठी लढू लागल्या.
मनुस्मृती दहन दिनाचे महत्त्व
सामाजिक एकतेचा संदेश
मनुस्मृती दहन दिवस सामाजिक एकतेचा संदेश देतो. हा दिवस जातीयतेच्या विरोधातील लढ्याचे प्रतीक आहे.म्हणून दरवर्षी २५ डिसेंबर ला हा दिवस साजरा केला जातो.
नवभारताचे स्वप्न
डॉ. आंबेडकरांचे स्वप्न होते – एक समानतेवर आधारित भारत. हा दिवस त्यांच्या विचारांना उजाळा देतो.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी येथील प्रत्तेक व्यक्तीला एक स्वातंत्र्य प्राप्त करून दिले आहे. येशील प्रत्तेकाला समानतेची वागणूक दिली आहे.
समाजात जागरूकता निर्माण करण्याचे प्रयत्न
शैक्षणिक क्षेत्रातील बदल
शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये समानतेच्या विचारांचा प्रसार करण्यात या चळवळीचा मोठा वाटा आहे.
आज सर्व शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये सर्व धर्म समभाव झोपसला जात आहे. उच्च- नीचता ही नष्ट झाली आहे.
सामाजिक संघटनांचे योगदान
अनेक सामाजिक संघटनांनी मनुस्मृती दहन दिनाच्या माध्यमातून सामाजिक जागरूकता वाढवण्याचे कार्य केले. आणि हे कार्य अजूनही अनेक संघटनांमार्फत दरवर्षी केले जात आहे.
नवीन पिढीसमोर मनुस्मृती दहन दिवसाचे संदेश
युवांची भूमिका
युवकांनी समानतेच्या विचारांचे नेतृत्व करताना मनुस्मृती दहन दिनाचा वारसा पुढे न्यावा. आणि हा वारसा एका मनुवादी परंपरेला नष्ट करून एक समतावादी धोरण आखतो.
समानतेच्या विचारांची प्रसार
सर्वसमावेशक समाज घडवण्यासाठी नवीन पिढीने एकजूट होणे गरजेचे आहे. आणि समानतेची भावना एकसंघ होण्याची भावना झोपासली पाहिजे.
निष्कर्ष
मनुस्मृती दहन दिवस हा भारतीय समाजासाठी सामाजिक न्याय, समानता आणि समतोल व्यवस्थेचा प्रतीक आहे. २५ डिसेंबर १९२७ रोजीच्या या ऐतिहासिक घटनेने दलित चळवळ मजबूत केली आणि आधुनिक भारताच्या निर्मितीला दिशा दिली. हा दिवस केवळ एका घटनेचा स्मरणदिन नाही, तर सामाजिक परिवर्तनाचा उत्सव आहे.
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)
- मनुस्मृती दहन दिवस कधी साजरा केला जातो?
२५ डिसेंबर रोजी मनुस्मृती दहन दिवस साजरा केला जातो. - मनुस्मृतीचे मुख्य उद्दिष्ट काय होते?
प्राचीन समाजात नियमावली आणि धर्मशास्त्र म्हणून मनुस्मृती तयार झाली होती. - मनुस्मृती दहन का केले गेले?
समाजातील विषमता आणि अन्याय दूर करण्यासाठी मनुस्मृती दहन केले गेले. - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची भूमिका काय होती?
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी मनुस्मृती विरोधात चळवळ उभारून समानतेचा संदेश दिला. - मनुस्मृती दहन दिवसाचा उद्देश काय आहे?
सामाजिक एकता, न्याय आणि समानतेचा प्रचार करणे हा या दिवसाचा उद्देश आहे.